„Wychowana byłam w duchu, że obojętna jest sprawa religii, narodu, przynależności do jakiejś rasy – ważny jest człowiek!”-– pisała w życiorysie Irena Sendlerowa.
Irena Stanisława Sendler (z domu Krzyżanowska) – polska działaczka społeczna, socjalistka, Sprawiedliwa wśród Narodów Świata, dama Orderu Orła Białego i Orderu Uśmiechu. Urodziła się 15 lutego 1910 r. w Warszawie, jako Irena Stanisława Krzyżanowska, córka Janiny i Stanisława. Ojciec- Stanisław Krzyżanowski (1875–1917), syn Jana i Marianny z domu Krajewskiej, był lekarzem. Matka- Janina Karolina Krzyżanowska z domu Grzybowska (1882–1944), była córką Franciszka Ksawerego i Konstancji z domu Zakrzewskiej, wnuczką powstańca styczniowego Karola Grzybowskiego. Stanisław Krzyżanowski należał do Polskiej Partii Socjalistycznej, wziął udział w rewolucji 1905 roku. Z powodu zaangażowania politycznego, miał kłopoty z ukończeniem studiów medycznych na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim (ostatecznie studia ukończył w 1908 w Charkowie). Ślub rodziców Ireny odbył się w miejscowości Pohrebyszcze pod Kijowem, na Ukrainie. W 1909 młode małżeństwo przenosi się do Warszawy, a Stanisław podejmuje pracę w Szpitalu Św. Ducha w Warszawie. Irena jedynaczka, wychowywała się w atmosferze otwarcia na drugiego człowieka, niezależnie od jego pochodzenia, statusu majątkowego, koloru skóry, czy wyznawanej religii. „Byłam uczona przez ojca, że gdy ktoś tonie, nie pytasz, czy umie pływać, tylko wskakujesz mu na pomoc” – mówiła. W latach 1912-1917 mieszka z rodzicami w Otwocku, gdzie jej ojciec rozpoczął prywatną praktykę, lecząc głównie biedotę żydowską oraz chłopów, był także dyrektorem sanatorium przeciwgruźliczym. Był zaangażowany w działalność społeczną. Atmosfera domu rodzinnego miała duży wpływ na działalność Ireny w czasie wojny. W Otwocku, bawiąc się z żydowskimi rówieśnikami, nauczyła się języka jidysz Odwiedzała również Tarczyn, gdzie mieszkali jej dziadkowie ze strony ojca. Nagła śmierć ojca Stanisława w 1917 r., po zarażeniu się tyfusem od pacjentów, zostawiła w siedmioletniej Irenie głęboki ślad. Ojciec był tym, który tłumaczył jak działa świat i w jaki sposób się w nim poruszać. W 1920 Janina Krzyżanowska przeprowadziła się z córką do Tarczyna, a następnie do Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie mieszkała rodzina Janiny. W szkole średniej Irena działała w harcerstwie. Tam poznała swego przyszłego pierwszego męża, Mieczysława Sendlera. W 1927, po zdaniu matury, wyjechała do Warszawy. W stolicy rozpoczęła studia na Wydziale Prawa, po dwóch latach przeniosła się na Wydział Humanistyczny i rozpoczęła studia o specjalności polonistyka. Odbyła praktykę pedagogiczną w filii Domu Sierot Janusza Korczaka i Stefanii Wilczyńskiej „Różyczka” w podwarszawskim Wawrze. W październiku 1937 r., po wydaniu zarządzenia wprowadzającego getto ławkowe, po raz pierwszy, publicznie, zamanifestowała zasady wyniesione z domu – żadnej tolerancji dla antysemityzmu. Siadała z Polskimi żydami w tych miejscach, które zostały wyznaczone dla nich. Za swoją postawę zostaje zaatakowana przez członków ONR – faszystowskiej organizacji, ukarała ją też uczenia – Uniwersytet Warszawski. Gdy, w czerwcu 1938 roku, złożyła indeks do wpisania zaliczeń, zawieszono ją w prawach studenckich. Prośbę o odwieszenie zgłaszała wielokrotnie i za każdym razem dostawała odpowiedź odmowną. Uratował ją wyjazd rektora Uniwersytetu za granicę wiosną 1939 roku. Poszła do zastępującego go profesora Tadeusza Kotarbińskiego i opowiedziała o tym, co się stało. Profesor nie tylko podpisał zgodę, ale pochwalił ją za odwagę i brak zgody na antysemickie zarządzenia. W 1939 r., tuż przed wybuchem wojny, uzyskała absolutorium.
Po wyjściu za mąż w 1931 za Mieczysława Sendlera asystenta na wydziale filologii klasycznej UW, zamieszkała z mężem przy ul. Lipowej 8/10 m. 3. Później Sendlerowie przeprowadzili się na Wolę do jednopokojowego mieszkania w domu Spółdzielni Mieszkaniowej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przy ul. Ludwiki 3 m. 63, skąd w 1935 przenieśli się do dwupokojowego mieszkania w sąsiednim domu spółdzielni ZUS przy ul. Ludwiki 6 m. 82. Tam mieszkali aż do wybuchu wojny.
Swoją pierwszą pracę zawodową podjęła w 1932 r. w Sekcji Pomocy Matce i Dziecku, która działała przy Obywatelskim Komitecie Pomocy Społecznej. Od 1935 r. pracowała w Wydziale Opieki Społecznej Zarządu Miasta Warszawy, początkowo na stanowisku opiekunki terenowej, referentki społecznej, a następnie kierowniczki Referatu do Walki z Włóczęgostwem, Żebractwem i Prostytucją. Tam zastał ją wybuch II wojny światowej. Jej mąż oficer kampanii wrześniowej spędził w niemieckim obozie jenieckim w Woldenbergu pięć i pół roku. Irena już od października 1939 rok , razem z koleżankami z Wydziału Jadwigą Piotrowską, Ireną Schultz i Jadwigą Deneko, zaczęły organizować pomoc dla polskich Żydów, którzy byli w gorszym położeniu niż chrześcijańscy obywatele Polski. Po 16 listopada 1940 r., kiedy Niemcy zamknęli getto warszawskie, Sendlerowa wchodziła na jego teren dzięki przepustce wydanej przez dyrektora Miejskich Zakładów Sanitarnych. Jej działania w tym czasie miały charakter indywidualny. Odwiedzała przyjaciół i znajomych. Dostarczała żywność, lekarstwa, pomagała w sprzedawaniu dobytku. Z czasem zaczęła pomagać przy organizacji zajęć dla dzieci, koncertów. Do getta wchodziła jako pielęgniarka, zwykle w celu przeprowadzenia dezynfekcji. Miała przepustkę, ale zakładała na ramię Gwiazdę Dawida, aby wyrazić solidarność z Żydami. Prowadziła podwójne życie. Oficjalne była pracownicą w Zarządzie Miejskim Warszawy. Nieoficjalne zaangażowała się w działalność konspiracyjną z ramienia Polskiej Partii Socjalistycznej.
„W ciągu okresu 1940–1942 umieściłyśmy po stronie polskiej kilkanaście niemowląt żydowskich w wieku do I roku”, wspominała Sendlerowa. Prawdopodobnie jeszcze przed 22 lipca 1942 r. – rozpoczęciem przez Niemców akcji likwidacyjnej w getcie warszawskim – poszukiwała finansowych środków na ratowanie dzieci żydowskich. Po rozpoczęciu akcji jej przepustka nadal była ważna. Wraz z koleżankami z opieki społecznej starała się uratować jak najwięcej dzieci transportujące je na stronę aryjską, poza getto. Niemowlęta dostawały przed zabraniem środek nasenny, a potem wynoszono je w skrzynkach, koszykach albo w workach. Małe dzieci przeprowadzano przez gmach sądu przy ulicy Leszno. Po ewakuacji uratowane dzieci najpierw trafiały do prywatnych mieszkań łączniczek. Uczono je polskiego, nowych imion i modlitw. Po nakarmieniu ich i przygotowaniu przekazywano je do zaprzyjaźnionych rodzin albo schronisk przy klasztorach. Każde z uratowanych dzieci Irena opisywała – dane pierwotne i przybrane oraz adres.
W styczniu 1943 r. nawiązała kontakt z Julianem Grobelnym prezesem Rady Pomocy Żydom „Żegota”., która powstała przy Polskim Państwie Podziemnym. Włączenie się w strukturę tej konspiracyjnej polsko-żydowskiej organizacji umożliwiło połączenie wysiłków pracownic Wydziału Opieki. Irena Sendler przyjęła pseudonim „Jolanta”. Przekazywała pieniądze podopiecznym, wyszukiwała bezpieczne mieszkania, w których mogli ukryć się Polscy żydzi.
W sierpniu 1943 r. Sendlerowa weszła w skład powołanego przy „Żegocie” referatu dziecięcego. We wrześniu przejęła jednostkę od kierującej nią Aleksandry Dargielowej.
Irenę aresztowano 20 października 1943 r., w dniu jej imienin. Właścicielka pralni z kamienicy w której mieszkała Irena wraz z matką Janiną, złożyła donos i nad ranem dom odwiedziło jedenastu gestapowców. Zabrali ją na Szucha a potem do więzienia na Pawiaku. Mimo strasznych tortur nikogo nie wydała, ale i tak orzeczono wyrok śmierci. Irena nie była wierząca, przedstawiała się jako świadoma ateistka. Powtarzała, że tylko wszechpotężna miłość jest w stanie uratować świat. Przed wykonaniem wyroku śmierci uratowała ją Żegota. Wykupiono ją, gestapowiec, który zgodził się ją uratować, zapłacił za to własnym życiem. Na Pawiaku, w strasznych warunkach przebywała 100 dni, co potem odbije się na jej zdrowiu. Po ucieczce z więzienia musi zmienić tożsamość – wtedy staje się Klarą Dąbrowską, zmieniała miejsca zamieszkania i kontynuowała współpracę z „Żegotą”. 1 sierpnia 1944 mieszkała w dzielnicy Mokotów, .tam zastało ją Powstanie warszawskie. Do września 1944 służyła jako pielęgniarka w punkcie sanitarnym przy ulicy Fałata. Razem z nią pod nazwiskiem Zgrzembski ukrywał się z Sendlerową kolejny jej mąż, Adam Celnikier, którego wcześniej wspomagała w getcie. Całą grupą uniknęli obozu w Pruszkowie i trafili na Okęcie, gdzie współtworzyli punkt szpitalny. Po wojnie, w 1947 roku Irena rozwiodła się z Mieczysławem Sedlerem i wyszła za Adama Zgrzembskiego, z którym miała dwóch synów i córkę Janinę (ur. 1947), Andrzeja (ur. i zm. w 1949) i Adama (1951–1999). Małżeństwo zakończyło się rozwodem w 1961 roku, tuż przed śmiercią Adama Zgrzembskiego. Po śmierci Zgrzembskiego ponownie wyszła za mąż za Mieczysława Sendlera. Po 10 latach małżeństwa ponownie zdecydowali się rozstać, jednak przyjaźnili się do końca życia. Kilka powojennych lat zamieszkiwały z nią ocalałe z getta warszawskiego dziewczynki Irena Wojdowska i Teresa Tucholska. Irena utrzymywała serdeczne kontakty z wieloma uratowanymi dziećmi żydowskimi, między innymi z Elżbietą Ficowską czy Michałem Głowińskim.
W 1947 r. wstąpiła do Polskiej Partii Robotniczej i weszła w skład władz partyjnych jako członkini Sekcji Opieki Społecznej przy Wydziale Socjalno-Zawodowym Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej. W 1948 r. została członkinią Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, działała w Ministerstwach Oświaty i Zdrowia. W 1950 r., usunięta ze stanowiska naczelniczki Wydziału Opieki Społecznej Zarządu Miasta, objęła funkcję
kierowniczki wydziału socjalnego w Związku Inwalidów, kilkanaście lat – do otrzymania renty w latach 60., o którą postarała się w związku z chorobą serca – kierowała technikami dla pracowników medycznych. Z partii PZPR wystąpiła w 1968 roku.
Była także członkinią zarządu Towarzystwa Przyjaciół Dzieci i członkinią komisji rewizyjnej Zarządu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża.. Należała do Towarzystwa Szkoły Świeckiej oraz Związku Nauczycielstwa Polskiego. W 1980 zapisała się do NSZZ „Solidarność”. Była członkinią Stowarzyszenia przeciw Antysemityzmowi i Ksenofobii „Otwarta Rzeczpospolita” od początku istnienia tej organizacji.
W 1965 otrzymała tytuł Sprawiedliwej Wśród Narodów Świata. W latach 70. chciała odwiedzić Izrael, aby zgodnie z tradycją posadzić swoje drzewko w alei Sprawiedliwych w Jad Waszem w Jerozolimie. Władze odmówiły jej jednak wydania paszportu. Ostatecznie wyjazd do Izraela doszedł do skutku w kwietniu 1983. Drzewko w Jad Waszem zasadziła 6 maja 1983. W 1991 otrzymała honorowe obywatelstwo Izraela.
Po wojnie zaczęła mieć kłopoty ze zdrowiem, do czego przyczyniły się m.in. ciągły stres w czasie działalności konspiracyjnej i urazy głowy odniesione w 1943 podczas przesłuchań przez funkcjonariuszy Gestapo. Cierpiała na bóle głowy, nerwicę lękową, miała także problemy z układem kostno-stawowym. W 1967 i 1968 przebywała w szpitalu.
Przez wiele lat po wojnie nie wypowiadała się na temat roli, jaką odegrała w akcji pomocy Żydom. Pierwszy artykuł na ten temat opublikowała w 1963, a w 1967 udzieliła wywiadu tygodnikowi „Prawo i Życie”. Zyskała rozgłos po roku 2000, dzięki przygotowaniu przez grupę amerykańskich uczennic szkolnego
przedstawienia teatralnego Life in a Jar, którego tematem była jej działalność w czasie II wojny światowej.
Zmarła 12 maja 2008 r. w wieku 98 lat. Została pochowana na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie w Alei Zasłużonych – kwatera 54 (rząd 4, grób 22).
W maju 2013 pamiątki po Irenie Sendlerowej (m.in. medal i dyplom Sprawiedliwej wśród Narodów Świata, honorowe obywatelstwo Izraela, honorowe obywatelstwo miasta Otwocka wraz z kluczem do bram miasta) zostały przekazane przez jej córkę Janinę Zgrzembską do Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie. Wcześniej, w 2009, do kolekcji muzeum trafiły również medale, pamiątki, książki, a także listy, które Irena Sendlerowa przez wiele lat otrzymywała od młodzieży z całego świata.
Biografię przygotowała Anna Thieme na podstawie: Ksiązki “Historia Ireny Sendlerowej” Anny Mieszkowskiej oraz biografii zamieszczonych na stronach: https://pl.wikipedia.org/wiki/Irena_Sendlerowa oraz https://sprawiedliwi.org.pl/pl/o-sprawiedliwych/irena-sendlerowa/biografia-ireny-sendlerowej
Fotografie:
- Irena Sendlerowa -lata 30.fot. archiwum Janiny Zgrzembskiej
- Irena Sendlerowa – pielęgniarka w powstaniu warszawskim 1944, fot. archiwum Janiny Zgrzembskiej
- Irena Sendlerowa z mezem Adamem Zgrzembskim i córką Janiną Zgrzebską, fot. archiwum Janiny Zgrzembskiej
- Irena Sendlerowa pod konec życia, fot. archiwum Janiny Zgrzembskiej